Orkneyjar 2024

Brátt halda þrír íslenskir vitringar, gamlir skólafélagar úr MH, til Orkneyja til að fylla fróðleiksbrunna sína og lithíumbatterí. Eiginkonur þeirra tveggja, sem auðvitað eru miklu fróðari en karlarnir, og einn Skoti frá engri meðalborg (No mean city, eins og þeir kalla það í Biblíunni og í Glasgow) slást með í för.

Farið verður til að skoða fornmenjar, fræðast um sögu eyjanna, færast í sannleikann um örnefni með meiru. Fyrir hópnum fer doktorsnemi á sjötugsaldri sem rannsakar nú örnefni í Orkneyjum. Þær rannsóknir stundar hann við háskólann í Glasgow í hjáverkum. Hér er þó ekki um að ræða hóp gamalmenna sem hafa lesið Orkneyinga sögu og þátt, Hákonar sögu og annað gott, og það sér til óbóta á rándýru námskeiði sl. vetur. Sá hópur Íslendinga verður einnig í eyjunum í maí, og munum við ungmennin væntanlega heyra og sjá gamlingjana skjögrast um síðustu dagana okkar í Orkneyjum, en þá byrjar víst fræðfylliríð hjá gamla fólkinu.

Merkar fornleifarannsóknir hafa farið fram á Orkneyjum á síðustu 30 árum. Þar bera hæst, að mínu mati, rannsóknir Chris. D. Morris prófessors míns í Durham og samnemanda míns, David Griffiths.

 

Skotamynstrið (tartanið) tilheyra ekki klaninu McWilliam, heldur sýna brot af óbreyttum fatnaði tískuflónsins Fornleifs.

Á síðasta ári keypti ég og las að mestu doðrant (676 bls.) Morris um rannsóknir hans og annarra á yngstu leifunum i Birsay (Birgisey). Það er vafalaust merkasta bók sem komið hefur út með fornleifafræði Skosku eyjanna.

Um daginn bætti ég síðan við annarri frábærri bók David Griffiths og annarra um rannsóknirnar á Skaill (Skála) (sjá mynd efst). Ég hef sett inn myndir af þessum meginverkum, sem íslenskir fornleifafræðingar og íslensk bókasöfn með virðingu fyrir bókum, fróðleik og sjálfum sér verða að eiga.

Að Skála rannsakaði Dave Griffiths og hans teymi fornan skála, sem að grunnplani svipar mjög til sumra fornra rústa á Íslandi. Það er svo sem ekkert furðulegt, þegar þess skal gætt að einhverjir norrænna manna sem settust að í í Orkneyjum (og Hjaltlandeyjum) komu frá Norður-Noregi og margir þeirra héldu síðan áleiðis til Íslands eftir dvöl á Bretlandseyjum.

Það er því engin furða að mannabeinarannsóknir Hans Christian Petersens, sem ég var með í án þess að vera mældur, hafi sýnt að meðal landnámsmanna hafi verið um ca 15 % Samar og ca.15% ("Keltar", Péttar og írar) frá Skosku eyjunum og Írlandi. Skýrslu Petersens er m.a. hægt að nálgast hér. Rannsóknir Íslenskrar Erfðagreiningar á DNA í fornum mannabeinum sem fundist hafa á Íslandi gaf afar lélegar niðurstöður, enda erfðaefnið of illa varðveitt til að spá í allar eyður genamengisins eða veita vitsmunaleg svör við spurningum - ef þær voru yfirleitt einhverjar að viti hjá því fyrirtæki.

Margir Íslendingar, blanda af Sömum, Norðmönnum, "Keltum" og öðru flóttafólki, fara því til "gamla landsins" í sumar, og fæstir þeirra án þess að hafa fengið sér einhverja veskju í pela eða úr glasi. Bið ég því gamalmennin í rútunni, sem ferðast með úreldar leiðsögubækur frá 13. öld, að haga sér skikkanlega í eyjunum og krota ekkert dónalegt á veggi Orkahaugs. Ef einhver þeirra er með Gauks sögu Trandilssonar í bakpokanum, hefði ég áhuga á að fá afrit.

Heyrt hef ég einnig, að hópur aldurslitinna lækna, sem alls staðar hafa verið í golfi eða á lystiskipum, "been there og done that" fyrir skítalaunin sín, verði í eyjunum í júlí. Ef Rússar hefðu farið þarna í svo miklum mæli sem Mörlandinn ætlar að gera í sumar, hefði Orkneyinga farið að gruna að yfirstandandi innrás Íslendinga stæði fyrir dyrum.

Sjálfur kemst ég nú loks til Orkneyja. Christopher D. Morris hvatti mig mjög til ferðast til skosku eyjanna, er ég dvaldi við rannsóknir á fornleifafræðideild háskólans í Durham á Norðimbralandi (rétt sunnan við Newcastle). Það var á síðustu öld, nánar tiltekið 1988-89. Sú dvöl var hluti af doktorsnámi mínu í Árósum. En ekkert varð úr eyjahoppi mínu þá, því ég smitaðist illa af hermannaveiki í Noregi (á þingi í Haugasundi) og kom með tvíhliða lungnabólgu til Durham og fór beint á sjúkrahús í 10 daga. Nú verður bætt úr litlu víðförli á 20. öld. Allar pestir eru um garð gengnar, nema ef vera skyldi stríðæsingurinn sem nú veikir menn mest.

Síðar fara sérfræðingarnir í fyrsta holli Íslendinga í Orkneyjum vonandi saman til Hjaltlandseyja. Þá verð ég sjálfur, að minnsta kosti, búinn að fá mér kjöltu, reðurpyngju af sútuðum fressketti fyrir pundin smá og sekkjapípu. Vonast ég til þess að Eggert Pálsson frá Trymbilsstöðum í SHÍ, sem er Hobbískoti, vilji slást með í þá för og leika fyrir okkur á pípu sína og pákur, þegar við nemum þar á ný gamalt land okkar, rænum klaustur og nauð... Nei, nú stoppar þú Fornleifur. Við munum bara skoða smáhesta og sauðfé fornt og glæpina sem lögreglufulltrúinn Jemmy Perez reynir stundum að leysa í þáttaröð sem ber nafn eyjanna.

Svo, þegar ég er snúinn aftur heim frá Orkneyjum í lok maí, eftir tveggja daga endurnæringardvöl í Auðunarborg (Edinburgh), fer ég í sendiráð lýðsins á Íslandi til hans Sanktipétursborgar-Árna og kýs réttan forseta til að vakta yfir veldi lýðsins á Íslandi og smæla fram í stríðsmenn heimsins sem bráðum munu umturna öllu vegna græðgi í lithíum fyrir nýju leiktæki kapítalistanna (rafbílinn). Rússar búa svo vel að eiga stærstu námur af lithiummi sem þekktar eru, nú er námur í S-Ameríku eru að tæmast.

Fyrir utan landnámsmenn og örnefni þeirra mun fyrsti ísl. hópurinn á ferðamennavertíðinni í Orkneyjum vitaskuld líka skoða miðaldaminjar. Þar ber hæst Magnúsarkirkja í Kirkwall, sem einmitt er talin haf verið byggð undir áhrifum frá dómkirkjunni í Durham. Dómkirkjuna í Durham þekki ég vel og hef mikið skoðað þegar ég dvaldi i Duram fyrir löngu og það í gömlu kvennafangelsi sem hafði verið umbreytt í stúdentagarð. Durham heimsótti ég svo aftur fyrir tveimur árum síðan og var allur orðinn betur stæður en þegar ég var þar í tæpt ár. Allur almúginn og fátækir afkomendur námumanna sem vinkona Hannesar Hólmsteins banaði, hafa neyðst til að flytja frá bæ hinna nýríku. Krataháskólinn í Durham hefur orðið skóli fyrir ríkra manna börn meðan ESB-ævintýri Breta var upp á sitt besta.

Skip Sankti Magnúsar kirkju í Kirkwall. Ljósmyndin er Laterna Magica skyggnumynd frá 1905 sem Fornleifur keypti sér nýlega á Kornvöllum.

Tvö gos og jafnvel þrjú segir prófessor Páll

"Páll Einarsson tel­ur for­send­ur fyr­ir tveim­ur gos­um á sama tíma enda í fyrsta skipti sem land rís und­ir yf­ir­stand­andi gosi. Hann seg­ir þró­un­ina benda til þess að kviku­kerfið líti ekki al­veg eins út og sér­fræðing­ar hafi hingað til talið sig vita."

Þetta senaríó með tvö gos sáu menn kannski fyrir sér í einu af tólf binda alfræðiriti/myndabók fyrir unga drengi sem gefið var út í Þýskalandi í byrjun 19. aldar. Myndin er úr einni myndabóka Friedrich Johann Berduchs fyrir ríkra manna börn, og er í eigu Fornleifssafns (sjá hér).

Rímar „engan veginn“ við Veðurstofuna

Sorgardagur fyrir menninguna í Kaupmannahöfn

Það er nú ekki svo, að Dönum sé illa við menningararf sinn. Því fer fjarri.

En Danir, eins og ég þekki þá versta, eru allir í því að spara sér snúninga og að ná sér í góðan "díl". Byggingariðnaðurinn hér í landi er fullur af hröppum. Það vita allir Danir, sem hafa margir lent iðnaðarmönnum sem eyðileggja meira en þeir bæta og hafa aðeins áhuga á einu, og það er innihaldið í veski þolendanna.

Verkkaupar eru upp til hópa þolendur fólskulegra hrappa. Jóskir iðnarmenn eru þess vegna rómaðir í Danmörku. Þeir ku vera heiðarlegri og vandvirkari en kollegar þeirra hér á djöflaeyjunni Sjálandi. Fólk leitar stundum af Jótum til at vinna verk fyrir sig í þeirri trú að útkoman verði betri.

Marga þekki ég sem ekki gátu notað eldhús sitt í marga mánuði vegna loddara sem fólkið keypti vinnuna af. Slíkir "meistarar" eru oft með ólærða útlendinga í vinnu, en vissulega er sökin dönsku meistaranna en ekki starfsmanna þeirra sem eru að reyna að lifa af í hinni stórkostulegu Evrópu nútímans, þar sem "meistarar" vilja ekki borga mannsæmandi laun. Keðjuverkun græðginnar er ljót.

Þótt viðgerðir á gömlu verðbréfahöllinni í Kaupmannahöfn hafi staðið yfir, var það fé úr einum af sjóðum Mærsk-skipafélagsins sem borgar brúsann. Ríki, sem notar milljarða í þátttöku í stríði  hefur greinilega ekki ráð á því að halda menningararfi þjóðarinnar við.

Þó varla hafi það verið nefnt í fréttum danskra miðla, þá er Børsen í raun ekki einungis menningararfur Dana sem nú fuðrar upp á sólríkum aprílmorgni. Byggingin er hollenskt meistarastykki í alla staði og hollenskir voru byggingameistararnir sem byggðu þetta glæsilega hús,  sem 21. öldin eyðileggur vegna subbulegrar græðgi. Hollensk menningarsaga hlýtur hér einnig mikið afhroð í Græðgisdanmörku nútímans.

Maður samhryggist þeim Dönum sem kunna að meta menningarverðmæti, en Danir verðskulda ekki hrós í þetta sinn. Árið 1992 brann Kristjánsborgarkirkja vegna sjúklegrar ástríðu og brennuvargshátt Dana um áramót, sem aðeins ein þjóð kórónar. Menningararfurinn á Íslandi er því einnig í hættu. Arkitektar hafa valdið ólýsanlegum skaða á Íslandi, jafnvel þeir sem eiga að sjá um viðgerðir á húsum. Menningarástin er svo sem svo, þegar geymslur Þjóðminjasafns Íslands eru staðsettar á virku gossprungukerfi sem nú er farið í gang. Það kostar ekkert að hugsa, en að viðhald menningararfs kostar alltaf skilding og hann verður að vera til ef þjóðin vill ekki vera algjörlega menningarsnauð IKEA-nýlenda.

Sem betur fór hefur enginn týnt lífi eins og mildur Konungur Dana Friðrik 10. bendir á í tilkynningu hér í morgun:

Ljósmyndin efst við þessa minningargrein Fornleifs, er frá byrjun 20. aldar. Hana er að finna í safni Fornleifs. Þjóðminjavörður Fornleifs keypti hana ódýrt af Bandaríkjamanni sem keypti myndina á tombóluverði, er virðulegi safn í Bandaríkjunum  losaði sig við gripi, sem þeim þótti ekkert varið í. Safn af myndum eins af stofnendum safnsins lenti á EBay. Þegar þessi ljósmyndmynd, sem er handlitið skyggnumynd, var tekin var endurgerður turninn á Verðbréfahöllinni rúmlega 120 ára og höfðu menn lagt sig í líma við að halda í rétta mynd drekanna sem turninn er kenndur við. Fæstir Dana vita, að drekar þessir voru viðvaningaleg viðleitni hollenskra iðnaðarmanna til að sýna krókódíla, sem þeir höfðu líklegast fæsti barið augum. Þeir gerðu vel og einnig meistararnir sem gerðu við turninn á 18. öld. 21. bíður hins vegar upp á græðissjúka brennuvarga.

Endurnotað efni: Var Óðinn samkynhneigður?

Hér er mjög gamall afturkreistingur af D(r)ónanum

(2009) Nú er "hinsegin- og kynjafræði" í tísku í fornleifafræðinni, á Íslandi að minnsta kosti, því þar eru menn stundum dálítið á eftir. Þessar bylgjur í fræðinni komu svo sannarlega aftan að square tradisjónalista eins og mér. Þær tröllriðu sumum fornleifadeildum, fyrir meira en áratug síðan. Ég leyfi mér að skýra uppruna þessara fyrirbæra sem tímanna tákn.

Samtímaumræðan hafði einum of mikil áhrif á fræðimennskuna. Femínismi var í tísku og gat, eins og við vitum, farið út í öfgar.  Þegar (kven-) mönnum vantaði ritgerðaefni varð kynjafornleifafræði oft fyrir valinu. "Hinsegin" fólk hefur líka lagt stund á fornleifafræði og leggur vitaskuld sitt gildismat á það sem þeim sýnist. Það getur líka farið út í öfgar.

Nú vill svo skemmtilega til, að í tilefni af 10 ára afmæli Fornleifafræðingafélags Íslands er boðið til hinsegin- og kynjafundar á Þjóðminjasafninu kl. 13:00 á laugardag. Allir eru velkomnir. Á fundinn hefur verið boðið norskum fornleifafræðingi, Brit Solli, sem mun flytja eftirfarandi boðskap:

„Queering the Cosmology of the Vikings" - útdráttur: 

Ideas concerning eros, honour and death were central to the Norse perception of the world. Odin is the greatest war god, and associated with manliness. However Odin is also the most powerful master of seid, an activity associated with women. Seid may be interpreted as a form of shamanism. If a man performed seid he could be accused of ergi, that is unmanliness. Consequently Odin exercised an activity considered unmanly. How could Odin perform seid without losing his position as the god of war and warriors? This paradox is discussed from a queer theoretical perspective. On this basis a new interpretation of the so-called "holy white" phallic stones in western Norway is suggested. Most of these stones are associated with burials from the later part of the Scandinavian Early Iron Age. The temporal distribution of the white phallic stone correlates well with the increasing importance of the cult of Odin. There may be a cultic association between the cult of Odin and the burial practices involving white holy phallic stones.

Ég hef verið gildur limur í þessum félagsskap (Fornleifafræðingafélaginu), án þess að hafa mætt á einn einasta fund í 10 ár. Þar hefur ýmislegt verið að gerjast. Ja, og næstkomandi laugardag kennir vissulega margra grasa.

Seiður er sagður shamanismi. Ég fellst á það, nema það hvað völur og seiðkerlingar og -karlar fyrri tíma þekktu ekkert svona fínt orð ættað úr Síberíu. Shamanisminn blessaður, hefur nú líka heldur betur verið tískuviðfangsefni í fornleifafræðinni á undan queer og gender fræðum.

En að seiður (seid eins það er kallað í erlendum gandreiðar og hamskiptingakreðsum), sé eitthvað sem kvenkyns menn hafi einir haft einkarétt á, ætla ég nú að leyfa mér að draga í efa, enda er ég sjálfur mikill seiðkarl án þess að vera argur eða ragur. 

En ég vona að mönnum sé ljóst, að það er verið að rugla með svona pælingar í fornleifafræði vegna þess að Snorri Sturluson skrifaði um ergi seiðs, þegar hann var að lauma kristnum móralisma og kvenfyrirlitningu inn í rit sín heilum 300 árum eftir að seiðkerlingar voru að hrjá hetjurnar hans í Íslendingasögunum.

Ekki veit ég hvernig Óðinn, æðstur Ása, tekur því að vera vændur um ergi ("unmanliness"). Ég vona bara að Þór verði ekki queeraður á næstunni!

Kross og tappi, hvað lesa menn úr þessu?

En hvernig er hægt að ræða útbreiðslu hvítra ballarsteina í Noregi út frá queer theoretical perspective? Hvað þýðingu hafa hvít norsk steintippi eiginlega?  Eru þau eitthvað sem fá menn til að hugsa um ergi Óðins, eða voru steintippin vegleg mótefni gegn dylgjum um að Óðinn karlinn hafi verið, (eða sé), homse, eins og argir eru kallaðir í Noregi nú til dags?  Er Óðinn yfirleitt bara nokkuð kominn út úr skápnum í Valhöll? Af hverju kölluðu menn hann Geirlöðni, Vingni eða Tveggi?

 

Norskt stórtippi eða darraðr frá Járnöld?

Í Laxdælu (76. kapítula) er sagt frá eins konar fornleifafræði, sem sver sig í ætt við kerlingabækur eins og þær sem liggja á fornleifafræðinni á Íslandi eins og mara: "Síðan vaknaði Herdís og sagði Guðrúnu drauminn. Guðrúnu þótti góður fyrirburðurinn. Um morguninn eftir lét Guðrún taka upp fjalar úr kirkjugólfinu þar sem hún var vön að falla á knébeð. Hún lét grafa þar niður í jörð. Þar fundust undir bein. Þau voru blá og illileg. Þar fannst og kinga og seiðstafur mikill. Þóttust menn þá vita að þar mundi verið hafa völuleiði nokkuð. Voru þau bein færð langt í brott þar sem síst var manna vegur".

Fræðin geta verið hættuleg mannfólkinu. Það er greinilegt, að sumir fá meira "kikk" en aðrir út úr öllu því sem stendur upp á kant og líkist kústskafti eða agúrku. Misjafnt er manns gaman. Ég held að Æðstur Ása sé mér sammála um það.

Ef hægt er að losa sig við svona ruglfræði, þá stendur ekki á mér! Stundum finnst mér ég samt vera orðinn hálfsteinrunnin, eins og gamall hvítur steingöndull, þegar kemur að því sem fólk er að velta fyrir sér í fornleifafræði þessa dagana.

En þegar menn eru á annað borð að velta fyrir sér ergi Óðins, leyfi ég mér að mæla með þessum brúna (Brúni var eitt af mörgum nöfnum Óðins) og glansandi Gay-Odin. Ég get troðið honum endalaust upp í mig: http://www.gay-odin.it/

Kongen af Danmark - også af Island

Fornleifur finnur stundum ódýrar gersemar á fornbókasölum. Í desember sl. hélt hið heimsþekkta Vangsgaard Antikvariat í Fiolstræde jólaútsölu í leigubúð í Købmagergade. Í hverri viku stiglækkaði verðið á vörum, eins og áður greinir.

Fréttaritari Fornleifs í Kaupmannahöfn keypti m.a. á verði eins góðs rúgbrauðs, rit það í stóru broti sem sést á myndinni fyrir ofan. Það var gefið sérstaklega út af Berlingske Forlag árið 1937, er Kristján X Danakonungur, og Íslendinga, hafði setið 25 ár á konungsstóli. Ritið er sneisafullt af myndum eftir mismunandi ljósmyndara. Meðal annars eru myndir frá Íslandi, sem ég mun sýna lesendum mínum við tækifæri. 

Það geri ég þó ekki fyrr en umsjónarmaður Moggabloggsins, sem gekk erinda einhvers hatursmanns míns, setur menningarbloggið Fornleif aftur á aðalmatseðil Moggabloggsins, þar sem nú vaða uppi Cóvið- og helfararafneitarar og ýmsir aðrir grillufangarar innan um annars ágætt fólk með eðlilegar skoðanir, áhugamál sem og vandamál. Umsjónarmenn blogga verða líka að vera starfi sínu vaxnir og vera með greindarvísitölu í meðallagi.

Kom ek við hjá skransala

Fréttaritari Fornleifs í Danmörku og Úkraínu kom nýlega við á skransölu í Kaupmannahöfn og fann gersemar sem eigandinn hafði akkúrat ekkert vit á. Tvo vasa frá miðbiki 18. aldar ættaða frá Delft í Hollandi.

Fréttaritari Fornleifs veit auðvitað allt og ekkert, líkt og flestir fréttaritarar íslenskir - en hefur reyndar verið meðhöfundur í mýflugumynd af miklu verki um hvíta en ekki blámálaða hollenska fajansa frá 17. öld í sýningarriti fyrir sýningu í hinu heimsþekkta listasafni Gemeente Museum í Haag í Hollandi (sjá hér).

Nú vasarnir, sem ég fékk fyrir slikk, reyndust vera frá verkstæði í Delft, sem kallað var ´t Hart, eða Hjörturinn, sem var rekið í yfir 100 ár á sama stað í Delft. Sá sem rak verkstæðið þar er vasar mínir voru framleiddir, hét Hendrik van Middeldijk, og hann merkti vöru sína með skammstöfun á nafni sínu.

Nú vildi svo vel til að fornleifafræðingurinn sem ég ritaði grein með í fyrrnefnt sýningarriti, sá um fornleifarannsókn á verkstæðinu ´t Hart í Delft í upphafi ferils síns. Hún kannaðist ekki við þessa vasa, sem stundum er kallaðir engiferkrukkur og eru í japönskum stíl. Ekki fundust þeir heldur í ruslaholum leirkerjaverkstæðisins Het Heart.

Myndmálið er hins vegar kínverskt og stæling á kínversku postulíni. Vasarnir og hafa upphaflega haft lok og verið hluti af setti með vösum um og stórum krukkum sem vel efnaðir Hollendingar settu gjarnan á miklar hillur yfir arni sínum - og miklu frekar en málverk eftir Rembrandt eða Frans frá Hálsi (Frans Hals). Þarf að finna góða mynd af slíkri uppsetningu. 

... Nú vantar mig bara heljarins arinn. Leitt að mamma mín  skyldi banna pabba að kaupa sér gamalt hús á 3 hæðum og 25 langt, í niðurníðslu Jordaan-hverfinu í Amsterdam, sem honum bauðst einu sinni og ég fór til að skoða með honum. Þar sem hann vildi hafa "sumaríbúð"- Kostnaðurinn við viðarmiklar endurbætur voru ef til vill of miklar og raunsæi móður minnar sálugu byggðist á reynslu eyðslugrannrar bústýru sem ólst upp í Verkó og fékk að vita að ekkert væri hægt. Útlöngun karls föður míns sýndi ef til vill best, hve vel honum leið á Íslandi.

Sumt fólk kemst aldrei úr anda borgarinnar sem þeir fæðast í. Ég hefði kunnað vel við mig í mjóu húsi í Amsterdam reykjandi litla kjaftrifuvinda (tuitknaks) og á endalausu portvínsfylleríi í ellinni.

Ég verð greinilega að kaupa mér lottómiða á morgun því ég geng á krukkum eins og móður Tótu tindilfættu forðum, sem ekki las Morgunblaðið - en þá var bloggið auðvitað ekki komið. Af og til reyki ég kjaftrifuvindla, en ég spara portóið, því ég er aðeins með eitt nýra, og hef ekkert verið að auglýsa það á öllum fjölmiðlum þó krabbinn hafi tekið það anno 2017. Læknarnir töldu sig hafa fundið "golfkúlu" inni í nýranu, sem síðan reyndist vera æxli á stærð við hænuegg - og út fór það og allt nýrað með eftir rúmlega 5 tíma aðgerð. 

Hallærisplanið

Fornleifssafn á þessa ljósmynd, sem tekin var af nokkuð merkum, sænskum ljósmyndara, Hans Malmberg (d. 1977). Myndin er af konum gangandi um bílastæði í fimbulkulda á Ingólfstorgi. Ljósmyndin er frá byrjun 6. áratugar síðustu aldar.

Samkvæmt stimpli The Daily Telegraph aftan á myndinni, er myndin stimpluð í febrúar 1957. Stimpillinn er þó töluvert yngri en myndin, sem The Daily Telegraph keypti af Camera Press Ltd. í Russell Court / Coram Street (sem er víst þar sem heitir Bloombury í West End). 

Þegar myndin hér fyrir ofan var tekin, hét torgið enn Hótel Íslandsplan. Nú er þarna Ingólfstorg og allt mikið breytt. Mogginn, sem vaktaði yfir "Hallærinu" úr höll sinni er meira að segja fokinn eitthvert langt útí móa.

Ljósmyndarinn Hans Henry Malmberg gaf árið 1951 út bók um Ísland - með aðkomu Helga P. Briems sendiráðsnauts sem forðum í Þýskalandi nasismans varnaði því að gyðingar frá Kiel, sem vildu flýja, kæmust til Íslands - "vegna þess að þeir vorum með dýra hringa á fingrum" að sögn Helga.

Í bókinni, sem gefin var út af Nordisk Rotogravyr í Stokkhólmi, birtist minni gerð af myndinni hér efst á bls. 122.

Hans Henry Malmberg var um tíma kvæntur íslenskri konu, Margréti Guðmundsdóttur (1928-2010). Margrét var fróm Kvennaskólastúlka af Ránargötunni og síðar flugfreyja hjá Flugfélaginu.

í Svíþjóð vann Margrét hjá SAS. Þess má einnig geta, að Margrét vann fyrstu verðlaun í alheimskeppni flugfreyja í Lundúnum árið 1950 og geri aðrar betur. Flugfreyjurnar með kleinuhringinn negldan í hnakkann, sem í dag þröngva sér eða hristast eins og beinakerlingar gegnum ganga Icelandair-véla, gætu örugglega hafa lært ýmislegt af Margréti heitinni. Reyndar hafa flugfreyjur nútímans miklu minna pláss til að athafna sig á en Margrét og stöllur hennar fyrir 60-70 árum síðan. Minningargrein um Margréti í Morgunblaðinu (sjá Timarit.is) upplýsir að hún hafi síðar starfað við verslunarstörf í Stokkhólmi, en svo dreif hún sig í nám og gerðist leikskólakennari í Stokkhólmi.

Aftur í Kvosina. Löngu síðar, er lúðalegir smurolíuapar úr Kópavogi, eða alla leið ofan af Skipaskaga, hófu komur sínar til Reykjavíkur, breyttist nafnið á torginu vitanlega í Hallærisplanið. Annað var ekki mögulegt í stöðunni.

Fornleifur kynntist Hallærisplaninu (Hótel Íslands og Ingólfstorgi) á annan hátt, en ef til vill mun betur en sum ungmenni sem voru sólgnari í brennivín og smurolíu í nóttinni en ég. Ég man fyrst eftir torginu þegar maður fékk sem barn ís í Dairy Queen búðinni, eða fór í Geysi. Afi keypti oft með kaffinu í Björnsbakaríi fyrir kaffistofu sína í Hafnarhúsinu (sem ég skrifa brátt um) og amma vann á Thorvaldsens Basar. Ég fór með pabba á Moggann með prentmót fyrir auglýsingar eða til að heimsækja hinn samkynhneigða Rotterdam-gyðing Ringelberg í Rósinni í Vesturveri. Rósin var síðan flutt um set yfir götuna, þar sem áður hafði verið heildverslun Árna Ingólfssonar. Ég fór stundum með mömmu til að kaupa nótur í Vesturveri og stundum var komið við hjá skrýtna Magga? (held ég hann hafi verið kallaður) í tóbaks og sælgætisversluninni Þöll í Veltusundi. Þar sporðrenndi maður pylsum og skolaði þeim niður með Spur, Póló, Canada Dry eða öðrum framandi drykkjum sem héldu tannlæknum Reykjavíkur við efnið.

Þöll varð svo að hallærissjoppunni Halló árið 1980, en þangað kom ég kannski tvisvar, enda formlega fluttur af klakanum. Síðar held ég að þessi staður hafi m.a. fengið heitið Texas. Oft tók ég strætó við Ingólfstorg, t.d. þegar ég hafði sankað að mér bókum hjá Snæbirni og ég vann einnig í Hafnarhúsinu við hreingerningar eitt sumar. Mér þótti ekki sérlega kræsilegt að hefja tilhugalíf á þessum slóðum í miðju landnámi Ingólfs , líkt og þeir sem sóttu í Hallærisplanið, enda heilluðu rúntar mig ekki og ég átti mér ekki þá heitustu ósk að eignast bíl, og tók ég bílpróf aftökuseint. Eftir 1980, er ég flutti af landi brott, kom ég afar sjaldan á Ingólfstorg.

Þegar ég minnist á þetta, er ég kannski frekar að hugsa um fólk sem safnaðist saman á torginu til að sýna öðrum kaggana sína og til að fara rúntinn og á óvissukelerí, sem í dag myndi vart gefa minna en 2 ár fyrir nauðgun og líklega MeToo brennimerki á ennið og níðgrein eftir Illuga Jökuls í ofanálag. Tímarnir breytast og mennirnir með.

Til er ágæt FB-síða, þar sem Hallærisplaninu eru gerð skil af fólki sem dvaldi þar löngum (en þó mest megnis í nóttinni). Sumir tóku sem betur fór ágætar ljósmyndir á ekta myndavélar, og þær myndir er hægt að stúdera. Ég þekki mjög sjaldan þá sem eru á þeim myndum. Af því má kannski álykta, að ég hafi verið betri borgara barn, en ég er ekki svo viss. Við erum bara á mismunandi þrepum (þjóðfélagsstigans) og gerum álíka lítið gagn öllsömul.

De Danske i Paris - Critique avec une grosse remise

For ca. en måned siden, tilbage i 2023, kom jeg forbi et juleudsalg i Købmagergade, hvor et hæderskronet antikvariat i Fiolstræde solgte ud af sin døde ballast til gradvist faldende priser, Tarifs réduits hebdomadaires. Derinde gjorde jeg nogle gode fund som ikke ruinerede mig, for prisen var helt nede på 30 kr. pr. enhed i den uge jeg aflagde mit besøg.

Jeg købte blandt andet en Vaudeville af Peter Ludvig Heiberg (1791-1860) som bærer titlen De Danske i Paris (1933), som vel at mærke havde Karl von Holteis Die Wiener in Berlin (1925) som et direkte forbillede.

Vaudevillen, som jeg købte, har på et tidspunkt tilhørt frankofilen Christian Høst. Høst stillede enormt høje krav her i livet - for hans ex libris-logo lyder: En mieux de bien - bedre end god. Det er nok en beskrivelse af bogens fine tilstand, snarere end af Høsts bibliotek som efterslægten solgte for en slik mens de forbandede manden for alle de penge han havde ødslet på nyttesløse bøger. Men der er i hvert fald ingen spytklatter efter en tuberkuløs aficionado i min nye vaudeville.

Åndelig inflation er ikke kun et islandsk problem. I forgårs ledte jeg efter andre bøger på DBA. For sjov skyld undersøgte jeg om De Danske i Paris havde været til salg på DBA. Der fandt jeg minsandten en bog i næsten lige så god forfatning som min - men sælger en ågerkarl der vil have DKK 600 Kr.  Når mennesker fra diamantbørsen begiver sig ud på bogmarkedet hænder det at et hæfte til 30 Kr. i Købmagergade hurtigt bliver 20 gange mere værdifuldt.

Johan Ludvig Heiberg beskæftigede sig med den genre som folk kunne lide han kunne tjene på. Derfor bestod produktionen for det meste vaudeviller af skiftende kvalitet. Samtiden var vild med dem, for man kunne i en sangleg indføre en stikpille i ny og næ. Det var ikke lykkedes så godt for Heibergs måske ikke biologiske far, Peter Andreas Heiberg, som trådte ind på den Københavnske scene. Lige ankommet med skibet fra det sorteste Norge begyndte han at kritisere alt og alle. Og så synger dansker-koret: hvis der er noget vi ikke kan li´, så er det Nordmænd og kritik. ... (og I troede at danskerne har ændret sig meget i de seneste 200 år). Med J. L. Heibergs egne ord: Der er nu engang forskel på kong Salomon og Jørgen Hattemager.

Peter Andreas Heiberg blev udvist af det danske rige i 1799 for en epistel at have fornærmet en degenereret majestæt som ingenting forstod. Peter Andreas bosatte sig og virkede i Paris i et kapløb med en gradvis degenerering af synet. I Paris havde han det dog bedre end i København, som han forlod som en sønderkritiseret ruinbunke. I Paris, derimod, turde man hvor andre tav. Sønnen? Johan Ludvig besøgte papa i Paris i 1816-7, og vaudevillen De Danske i Paris (1933) er så et lystig tilbageblik til Paris med en anelse af ligegyldig surnorsk kritik. Vel skjult, men alligevel kritik.

Nogle årtier senere kritiserede nye tider den hedengangne letvægtskritiker. Det var en af de mere fremmede af slagsen. Jøder, er som bekendt, bedre til kunsten at kritisere end alle andre. George Brandes som foragtede Heibergs arbejde for dets romantiske idealisme - selvom han skattede ham som en "forstandsklar intellektualist" - beskrev Heibergs virke på denne kringlede måde:  "Det er netop efter sin Død, at han - altfor længe - har behersket det kongelige Teater i Kjøbenhavn og virket som en Hindring for ny og bedre Kunst." Endvidere ytrede Brandes sig: "Hvad Vaudevillen isærdeleshed angaaer, saa er den ifølge det Foregaaende, et Situationsstykke, med [netop kun] løselig antydede Characterer [modsat opera og syngespil, men ligesom melodramaet], og hvor Sangen træder i Dialogens Sted overalt hvor denne har hævet sig til de interessanteste Punkter [omvendt syngespillet]." 

Sådan er det også i dag. Der findes mennesker som påstås at elske stupide musicals. Andre tror at Hamas er spejdere, og endnu andre at Ukraines præsident er jøde. Den kritiske hjernehalvdel er ikke lige udviklet i alle. Det invalide hjernelammede flertal får her lidt Gene Kelly takin a cold shower in Paris. Og så bliver alle vel glade og rolige.

Ísland tekur þátt í hryðjuverkum UNRWA. Rauði Krossinn og WHO aðstoða.

Umheimurinn hefur stutt Palestínumenn í yfir 70 ár gegnum UNRWA, stofnun sem einvörðungu þjónustar Palestínumenn.

Eftir síðari heimsstyrjöld var til önnur stofnun UNRRA, sem einvörðungu þjónustaði gyðinga þá sem lifað höfðu af helförina, sem nokkrir Íslendingar og fjöldi Palestínumanna aðstoðuðu við.

Gyðingar fengu aðeins hjálp frá UNRRA fram til 1949, þar til stofnað hafði verið þjóðríki gyðinga, Ísrael, en Palestínumenn sem tekið höfðu beinan þátt í þjóðarmorði gegn gyðingum í síðara stríði og segjast óspart vilja framkvæma slíkan ógerning aftur eru enn á SÞ-spenanum. Þeir eru gæluþjóð Íslendinga.

Ísland stórgræddi á því að selja síld til UNRWA svo hægt væri að fæða gyðingana sem heiminum tókst ekki að myrða. Góður díll það - ef ekki besti díll Íslands fyrr og síðar (sjá hér). Myndin efst sýnir þegar Íslendingar stórgræddu á gyðingum og helförinni.

Nú hefur það spurst út, enn eina ferðina, að starfsmenn UNRWA hafi tekið þátt í hernaði gegn Ísrael. Í yfir 70 ár hafa fjármunir UNRWA farið í að stunda hernað gegn Ísrael í ríki sem stofnað var með aðstoð UNRRA.

Sameinuðu Þjóðirnar hafa aldrei verið eins tvístraðar og undir siðleysingjanum António Guterres, sem er hreinræktaður gyðingahatari, og UNRWA hefur aldrei verið eins mikil púðurtunna og undir stjórn svissneska Lassarónans sem stýrir hryðjuverkasamtökunum UNRWA.

Kannski stefna siðlausir stjórnmálamenn Suður Afríku með UNRWA, SÞ og Rauða Krossinn fyrir Alþjóðadómstólinn í den Haag? Nei, þeir þakka öllum gyðingunum sem hjálpuðu við frelsun S-Afríku með því láta í ljós ósk sína um að drepa gyðinga. Starfsmenn hans tóku þátt í fjöldamorðum á saklausu fólki í Ísrael 7. október sl. Þessum glæpamönnum hefur tekist að eyðileggja SÞ.

Já, og þetta styður Ísland. En Ísland er líka vitasiðlaust land... og það vita allir.

Starfsmenn SÞ grunaðir um aðild að árás Hamas

Hver var þessi heiðursmaður?

Gleðilegt ár.

Ekki alls fyrir löngu festi Fornleifssafn kaup á þessari ljósmynd af höldi einum öldnum. Myndin vara tekin á 7. áratug síðustu aldar af ljósmyndara og var myndin í safni Svenska Dagbladet, sem enn er til, áður en ljósmyndin var seld á opnum markaði. 

Ég bar karlinn með stafinn undir fróða menn og einn taldi að þarna gæti verið kominn Ragnar Þorsteinn Stefánsson bóndi í Freysnesi í Öræfum.

Ég bar þá myndina saman við þekktar myndir af honum, en fann frekar lítil líkindi.  Mér þótti ólíklegt að þetta væri Ragnar í Freysnesi, því hann gekk ekki við staf á 7. áratug síðustu aldar,  og mér sýnist hann ekkert líkur nema að toginleitur er hann, sbr. myndir af honum á FB-vegg dóttur hans Önnu Maríu (f. 1961). 

Ég hafði því samband við Önnu Maríu, sem ekki kannaðist þarna við föður sinn og taldi þetta allt annan mann og veit hún það best.

Þá fór ég að skoða landslagið og datt mér þá í hug, að myndin væri tekin af bónda í Fljótshlíðinni. Eitt sinn heimótti ég bónda í Fljótshlíðinni með afa  mínum sem fæddur var 1903. Afi hafði verið í sveit á bænum, en nú man ég ekki hvað bærinn hét. Ég var farinn að halda að þetta væri sá karl, en ég er alls ekki viss.

Kannast einhver lesenda Fornleifs við gamla manninn á myndinni?

Ég hefði gaman af því að vita, hver þessi reffilegi karl var, sem hugsanlega bar fyrir augu sumra Svía, sem héldu Svenska Dagbladet. Ég veit ekki hvort myndin birtist nokkurn tíman í blaðinu.

Ef lesendur og fastagestir Fornleifs þekkja manninn, tek ég gjarnan við upplýsingum.